Ly kỳ bảo vật quốc gia: Cột kinh Phật ngàn năm quý hiếm

(NLĐO) - Hơn 1.000 năm trước, Nam Việt Vương Đinh Khuông Liễn - con trai trưởng của vua Đinh Tiên Hoàng - đã cho tạc dựng 100 cột kinh Phật bằng đá xanh

Quan sát bản đồ phân bố cột kinh Phật thời Đinh, có thể thấy địa điểm phát hiện chủ yếu ở khu vực bến đò Trường Yên, thuộc xã Trường Yên, huyện Hoa Lư (nay là TP Hoa Lư), tỉnh Ninh Bình. Đến nay, khu vực này vẫn còn dấu tích các tảng đá được cho là thuộc về chùa tháp Báo Thiên thời Đinh - Tiền Lê.

Tạc dựng trong 6 năm

Năm 1963, cột kinh Phật thời Đinh đầu tiên được tìm thấy gần núi Nghẽn, dọc sông Hoàng Long - cách đền vua Đinh khoảng 2 km. Tháng 6-1964, khi đào đất đắp đê ven sông Hoàng Long ở xã Trường Yên, cột kinh thứ hai được phát hiện. Đến năm 1987, khi đào đất đắp đê dọc sông Hoàng Long từ bến đò Trường Yên đến Cồn Thần, người dân tiếp tục phát hiện 14 cột kinh, trong đó 3 cột còn khá nguyên vẹn.

Năm 1991, trong đợt khai quật khảo cổ học tại cố đô Hoa Lư, nhiều bộ phận cột kinh Phật tiếp tục được tìm thấy. Đến năm 1995, Bảo tàng Ninh Bình sưu tầm thêm 1 cột kinh Phật tại nhà dân dưới chân núi Hang Quàn, cách đền vua Đinh 500 m. Ngoài ra, một số bộ phận cột kinh Phật còn được người dân Trường Yên phát hiện tại những địa điểm quanh khu di tích cố đô Hoa Lư.

Các cột kinh Phật được chế tác từ đá xanh, cao khoảng 140 cm. Mỗi cột được cấu tạo bởi 6 bộ phận, từ dưới lên gồm: chân tảng, chân đế, thân cột, thớt đệm, đài sen và búp sen. Các bộ phận được được dựng thẳng trên mặt đất, lắp gá với nhau bằng hệ thống mộng ngõng, không chất phụ gia kết dính, không sử dụng chằng buộc hay vật liệu chống đỡ.

Các thân cột khắc Hán tự, đến nay nhiều chữ đã mờ. Theo hồ sơ của Cục Di sản văn hóa, những Hán tự này cho thấy cột kinh thời Đinh khắc 2 phần nội dung là kinh Phật và lạc khoản.

Kinh Phật được khắc là các bài chú phiên âm từ tiếng Phạn trong "Phật Đỉnh Tôn Thắng Đà la ni". Lạc khoản được khắc sau bài chú là những thông tin về họ tên, tước phong, chức vụ người cho dựng cột kinh Phật và lý do dựng. Những thông tin này là căn cứ để xác định niên đại, thời gian dựng các cột kinh Phật.

Căn cứ nội dung lạc khoản còn đọc được, những cột kinh Phật này được tạc dựng trong 6 năm, từ 973 đến 979. Trong đó, lạc khoản cột kinh Phật ký hiệu 667-Đ26 được dịch: 

Đệ tử là Suy thành Thuận Hóa, Tĩnh Hải quân Tiết độ sứ, Đặc tiến Kiểm hiệu Thái sư, thực ấp 1 vạn hộ, Nam Việt vương Đinh Khuông Liễn, vì vong đệ là Đại đức Đính Noa Tăng Noa không làm điều trung hiếu, không thờ cha anh, lại có lòng ác, trái với sự yêu thương và khoan dung, anh không thể bỏ qua, nên đã làm tổn hại tính mệnh đại đức để trọn vẹn tình nhà nghĩa nước. 

Lời người xưa rằng đã tranh quan thì không nhường, ra tay trước mới là hay, đến nỗi ra tình hình như vậy. 

Nay nguyện làm 100 cột kinh để cúng vong đệ và hồn ma những người chết, cầu cho tất cả giải thoát, không phải tranh giành kiện tụng. Trước là chúc Đại Thắng Minh Hoàng đế mãi mãi trấn giữ trời Nam, vững vàng ngôi báu; thứ đến là khuông phù cho cơ đồ hoàng đế.

Nội dung lạc khoản không ghi cụ thể năm tạo dựng. Song, qua việc nêu lý do dựng cột kinh (cầu cho người em đã chết, cầu chúc hoàng đế…), thông tin tước phong, chức vụ người cho dựng cột là Đinh Khuông Liễn..., có thể xác định niên đại trong khoảng từ mùa xuân năm 979 (khi Đinh Khuông Liễn hạ sát Đại đức Đính Noa Tăng Noa - tức Đinh Hạng Lang, con trai thứ hai của vua Đinh Tiên Hoàng) đến tháng 10 cùng năm (khi Đỗ Thích giết vua Đinh Tiên Hoàng cùng con trưởng Đinh Khuông Liễn).

Giá trị lịch sử - văn hóa đặc biệt

Trải qua hơn 1.000 năm, những cột kinh Phật thời Đinh được các nhà khảo cổ đánh giá là hiện vật có giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa.

Đến nay, minh văn trên cột kinh - những văn bản chữ Hán là nguồn sử liệu thành văn duy nhất được lập dưới triều Đinh còn sót lại. Văn tự chữ Hán trên cột kinh không chỉ ghi chép sự kiện lịch sử mà còn phản ánh, minh chứng về sự phát triển của chữ viết ở thế kỷ X.

Nội dung minh văn khắc trên cột kinh Phật cung cấp nhiều thông tin lịch sử quý giá, liên quan các vấn đề về tôn giáo, quan hệ xã hội, chế độ ban cấp ruộng đất thời Đinh… Trong đó, nhiều thông tin chưa từng được thể hiện trong các tài liệu thư tịch.

Chẳng hạn, nội dung lạc khoản trên cột kinh Phật phản ánh các biến động trong hoàng tộc nhà Đinh; việc vua Tống phong tước cho Đinh Tiên Hoàng, Đinh Khuông Liễn... Đại Thắng Minh Hoàng đế là đế hiệu vua Đinh Tiên Hoàng; còn Tĩnh Hải quân Tiết độ sứ, Đặc tiến Kiểm hiệu Thái sư là tước mà vua Tống phong cho Đinh Khuông Liễn năm 973 khi đi sứ Trung Quốc. 

Cũng theo thông tin ở phần lạc khoản, Đinh Khuông Liễn được phong thực ấp 1 vạn hộ. Thực ấp là hình thức ban cấp ruộng đất, được ghi chép nhiều từ thời Lý. Qua lạc khoản trên cột kinh Phật, có thể khẳng định hình thức ban cấp này đã có từ thời Đinh.

Thông tin trên cột kinh Phật còn cho thấy người con trai trưởng của vua Đinh Tiên Hoàng có họ tên đầy đủ là Đinh Khuông Liễn. Trong khi đó, chính sử Việt Nam ("Đại Việt sử ký toàn thư") và thư tịch Trung Quốc ("Tống sử") đều chép là Đinh Liễn.

Bảo vật quốc gia

Trong bối cảnh tài liệu về Phật giáo Việt Nam thế kỷ X hiện rất ít ỏi, cột kinh Phật thời Đinh - với niên đại tạo tác hơn 1.000 năm và ghi chép, phản ánh những thông tin lịch sử đương thời - là những hiện vật vô cùng quý hiếm.

Đây chính là bi ký có niên đại sớm nhất thời kỳ phong kiến tự chủ được phát hiện. Các cột kinh nhà Đinh có niên đại sớm hơn cột kinh Phật thời Tiền Lê tại chùa Nhất Trụ (năm 995). Cột kinh thời Đinh kích thước nhỏ hơn nhưng cấu trúc, tạo hình các bộ phận chi tiết, khéo léo hơn cột kinh thời Tiền Lê.

"Phật Đỉnh Tôn Thắng Đà la ni" là bộ kinh quan trọng gắn với Phật giáo Mật tông. Việc phát hiện hàng loạt cột kinh Phật thời Đinh khắc những bài chú "Phật Đỉnh Tôn Thắng Đà la ni" là minh chứng về sự tồn tại của Phật giáo Mật tông ở Việt Nam vào thế kỷ X...

Trong số 100 cột kinh Phật mà Đinh Khuông Liễn cho dựng từ năm 973 đến 979, bộ sưu tập cột kinh thời Đinh tại Bảo tàng Ninh Bình là nguyên bản, độc bản duy nhất còn lưu giữ được. Với những giá trị tiêu biểu về nghệ thuật, lịch sử, văn hóa, bộ sưu tập này đã được Thủ tướng Chính phủ ra quyết định công nhận là bảo vật quốc gia.